HỌ MẸ CÁC VỊ VUA TRẦN

Nhận xét về vấn đề hôn nhân của nhà Trần, sử quan Ngô Thì Sĩ lên án:

“Than ôi! Gây dựng nên triều đình nhà Trần là triều đình dâm loạn như loài chim muông là tự việc Thủ Độ lấy Thiên cực mở đầu ra đó”

Liệu có đến mức "dâm loạn" như cụ nói không, bài viết này không có tham vọng trả lời hoàn toàn, mà chỉ hệ thống lại tư liệu về vấn đề hôn nhân của triều đại thú vị này thông qua nghiên cứu họ mẹ của các ông vua.

Đi vào nội dung:

- Trần Thái Tông (1225 - 1258): Thân mẫu không rõ tên, người họ Lê. Đại Việt sử ký toàn thư (Bản kỷ, Q5(a), tr. 2) chép: “vua là con thứ của Thừa, mẹ họ Lê”.

- Trần Thánh Tông (1258 - 1278): Thân mẫu là Hiển Từ Thuận Thiên hoàng thái hậu, người họ Lý. Đại Việt sử ký toàn thư (Bản kỷ, Q5(a), tr. 30) chép: “con trưởng dòng đích của Thái Tông, mẹ là Hiển Từ Thuận Thiên hoàng thái hậu Lý thị”.

- Trần Nhân Tông (1278 - 1293): Thân mẫu là Nguyên Thánh Thiên Cảm hoàng thái hậu, người họ Trần. Đại Việt sử ký toàn thư (Bản kỷ, Q5(b), tr. 12) chép: “con trưởng của Thánh Tông, mẹ là Nguyên Thánh Thiên Cảm hoàng thái hậu”. Không ghi họ, nhưng xét Đại Việt sử ký toàn thư (Bản kỷ, Q5(a), tr. 29) có chi tiết: “lấy con gái thứ năm của Yên Sinh Vương (tức Trần Liễu) là Thiều làm Thiên Cảm phu nhân. Ít lâu sau, phong làm hoàng hậu”. Như vậy, Nguyên Thánh Thiên Cảm hoàng thái hậu họ Trần.

- Trần Anh Tông (1293 - 1314): Thân mẫu là Khâm Từ Bảo Thánh hoàng thái hậu, người họ Trần. Đại Việt sử ký toàn thư (Bản kỷ, Q6(a), tr.1) chép: “con trưởng Nhân Tông, mẹ là Khâm Từ Bảo Thánh hoàng thái hậu”. Không ghi họ, xét Khâm định Việt sử thông giám cương mục (Chính biên, Q8, tr. 9) có chi tiết: “tháng 9, mùa thu. Khâm Từ Bảo Thánh hoàng thái hậu là Trần thị mất”. Như vậy, Khâm Từ Bảo Thánh hoàng thái hậu họ Trần (nhiều nguồn thông tin ghi nhận bà là con gái trưởng của Hưng Đạo đại vương Trần Quốc Tuấn).

- Trần Minh Tông (1314 - 1329): Thân mẫu là Chiêu Hiến hoàng thái hậu, người họ Trần. Đại Việt sử ký toàn thư (Bản kỷ, Q6(b), tr. 3) chép: “con thứ tư của Anh Tông, mẹ sinh là Chiêu Hiến hoàng thái hậu Trần thị, con gái của Bảo Nghĩa Vương Bình Trọng”. Như vậy, Chiêu Hiến hoàng thái hậu còn là dòng dõi vua Lê Đại Hành, vì Đại Việt sử ký toàn thư (Bản kỷ, Q5(b), tr. 23) ghi nhận: “Bảo Nghĩa Vương Trần Bình Trọng (Vương là dòng dõi Lê Đại Hành, chồng sau của công chúa Thuỵ Bảo, ông cha làm quan đời Thái Tông, được ban quốc tính)”.

- Trần Hiến Tông (1329 - 1341): Thân mẫu là Minh Từ hoàng thái phi, người họ Lê. Đại Việt sử ký toàn thư (Bản kỷ, Q7, tr. 1) chép: “con thứ của Minh Tông, mẹ sinh là Minh Từ hoàng thái phi Lê thị”.

- Trần Dụ Tông (1341 - 1369): Thân mẫu là Hiến Từ Hoàng hậu, người họ Trần. Đại Việt sử ký toàn thư (Bản kỷ, Q7, tr. 13) chép: “con thứ mười của Minh Tông, do Hiến Từ Hoàng hậu sinh ra”. Không ghi họ, nhưng xét Đại Việt sử ký toàn thư (Bản kỷ, Q6(b), tr. 14) có chi tiết: “tháng 12, sách phong con gái trưởng của Huệ Vũ Đại Vương Quốc Chẩn là Huy Thánh công chúa làm Lê Thánh hoàng hậu (tức là Hiến Từ thái hậu)”. Như vậy, Hiến Từ Hoàng hậu họ Trần.

- Trần Nghệ Tông (1370 - 1372): Thân mẫu là Minh Từ hoàng thái phi, người họ Lê. Đại Việt sử ký toàn thư (Bản kỷ, Q7, tr. 38) chép: “con thứ ba của Minh Tông, mẹ đẻ là thứ phi họ Lê của Minh Tông”. Tôi ghi nhận là Minh Từ hoàng thái phi, vì xét Đại Việt sử ký toàn thư (Bản kỷ, Q7, tr. 33) có chi tiết: “Minh Từ hoàng thái phi mất (phi là mẹ đẻ của Nghệ Tông)”.

- Trần Duệ Tông (1372 - 1377): Thân mẫu là Đôn Từ hoàng thái phi, có thể người họ Lê. Đại Việt sử ký toàn thư (Bản kỷ, Q7, tr. 47) chép: “con thứ 11 của Minh Tông, mẹ là Đôn Từ hoàng thái phi”. Không ghi họ, nhưng xét Đại Việt sử ký toàn thư (Bản kỷ, Q7, tr. 17) có chi tiết: “mùa thu, tháng 8. Đôn Từ hoàng thái hậu Lê thị băng”. Như vậy, bà họ Lê (?).

- Trần Phế Đế (1377 - 1388): Thân mẫu là Gia Từ hoàng hậu, người họ Lê. Đại Việt sử ký toàn thư (Bản kỷ, Q8, tr. 1) chép: “con trưởng của Duệ Tông, mẹ là bà Gia Từ hoàng hậu Lê thị”.

- Trần Thuận Tông (1388 - 1398): Không rõ mẹ. Đại Việt sử ký toàn thư (Bản kỷ, Q8, tr. 15) chỉ chép vua “là con út của Nghệ Tông”.

- Trần Thiếu Đế (1398 - 1400): Thân mẫu là Khâm Thánh hoàng thái hậu, người họ Lê. Đại Việt sử ký toàn thư (Bản kỷ, Q8, tr. 35) chép vua “tên là An, là con trưởng của Thuận Tông”. Không rõ mẹ, quay lại thời vua Trần Thuận Tông, Đại Việt sử ký toàn thư (Bản kỷ, Q8, tr. 15) có chi tiết đáng chú ý sau: “lập Thánh Ngâu, con gái lớn của Quý Ly làm hoàng hậu”, vua Trần Thuận Tông theo sử sách ghi nhận chỉ có một hoàng hậu. Câu hỏi đặt ra, hoàng hậu họ Lê (vì là con gái lớn của Lê Quý Ly) duy nhất này có phải mẹ đẻ của Trần Thiếu Đế không? Đại Việt sử ký toàn thư (Bản kỷ, Q8, tr. 40) đã trả lời câu hỏi đó bằng ghi chép: “Hồ Quý Ly phế vua (tức Trần Thiếu Đế) làm Bảo Ninh Đại Vương, vì vua là cháu ngoại nên không giết”. Tôi còn ghi nhận bà là Khâm Thánh hoàng thái hậu, vì xét Đại Việt sử ký toàn thư (Bản kỷ, Q8, tr. 34) có chi tiết: “Hoàng thái tử An lên ngôi ở cung Bảo Thanh, đổi niên hiệu là Kiến Tân năm thứ 1. Đại xá. Tôn Khâm Thánh hoàng hậu là Hoàng thái hậu. Khi ấy thái tử mới lên 3 tuổi, nhận truyền ngôi không biết lạy. Quý Ly sai thái hậu lạy trước thái tử lạy theo”.

Trích lời bình luận của Nguyễn Danh Phiệt:

Người ta thường cho rằng họ Trần chủ trương hôn nhân nội tộc để giữ cho ngôi báu không lọt ra ngoài họ khác. Nhưng chúng ta lại có thể xác định chắc chắn họ mẹ của phần lớn các vua Trần (Xem bảng).

Như vậy, rõ ràng không có hôn nhân nội tộc, mà chỉ có thể nhiều lắm là hiện tượng những người họ Trần kết hôn với nhau là hiện tượng hôn nhân tự do không bị dòng máu ràng buộc. Điều đó đúng. Có nhiều hiện tượng khác chứng tỏ họ Trần tự do trai gái không phân biệt họ hàng thân thích gần xa. Nhiều vụ bê bối mà sử ghi rõ nhất là các trường hợp Trần Thủ Độ, Trần Hưng Đạo, Trần Khánh Dư, Trần Khắc Chung... Họ Trần không coi quan hệ nam nữ là một tiêu chuẩn đạo đức khắc nghiệt như quan niệm Khổng giáo. Thậm chí Trần Liễu vào cung cứu lụt, hãm hiếp cung nhân mà do đó cung Lệ Thiên được đổi thành cung Thưởng Xuân! Rõ ràng chuyện quan hệ nam nữ bừa bãi là thường. Đó là đặc điểm quan hệ nam nữ các tập đoàn đánh cá. Tất nhiên bừa bãi như thế thì khó lòng trị nước. Vì vậy Thái Tông đã làm Khóa Hư Lục răn đe rất nhiều tính cách ăn nhậu bê tha, trai gái bừa bãi cố hữu của họ Trần đánh cá, gọt dũa trở thành một họ Trần quí tộc. Cho nên, nói chung quan hệ nam nữ họ Trần thoải mái không gò bó theo tư tưởng Khổng giáo. Tư tưởng chỉ đạo của họ Trần trong vấn đề này một lần nữa đậm dấu ấn dân gian.